Ik heb me gisteren geteletransporteerd naar 1924 waar ik in een klein café in de buurt van zijn atelier aan de Rue du Départ Piet Mondriaan (Piet) ontmoette. En zo meteen ontmoet ik Theo van Doesburg (Theo) in zijn atelier net buiten de stad. Ik ben nieuwsgierig naar hoe De Stijl, de belangrijkste Nederlandse bijdrage aan de moderne kunst van de 20ste eeuw, is ontstaan en hoe de samenwerking tussen Piet en Theo zeven jaar later stopte. De groep rondom Piet Mondriaan en Theo van Doesburg zorgde voor grote vernieuwingen. Het vooruitstrevende multidisciplinaire karakter van de bij De Stijl aangesloten kunstenaars is voorbeeld stellend voor veel hedendaagse kunstenaars, architecten, vormgevers en couturiers. De Stijl sloeg een brug tussen kunst, vormgeving, architectuur en samenleving. De kunstenaars hielden zich bezig met relaties; tussen kleuren en vlakken, muurvlak en schilderij etc. Door de oude functie – een representatie van de werkelijkheid – op te heffen ontstond ruimte om het schilderij een nieuwe plasticiteit te geven, waarin het juist buiten de lijst ook relaties aangaat met de omgeving. Het ging om het geheel in relatie tot de verschillende onderdelen. Eenheid in verscheidenheid.
Bij interdisciplinaire samenwerking hebben de disciplines elkaar nodig om een probleem op te lossen. In dit geval het vinden van een nieuwe kunstvorm die volledig inzetbaar was in de samenleving. Door samen te werken aan een totaalkunstwerk, zonder hiërarchie. Het ontbreken van hiërarchie onderscheidde De Stijl van eerdere initiatieven. In die samenwerking had Theo Piet’s uitgangspunten van Nieuwe Beelding nodig en Piet was nergens zonder Theo’s energie, enthousiasme en netwerktalent. Ze hadden elkaar nodig om een nieuwe toekomst te maken en wederzijdse beïnvloeding bepaalde de inhoud van De Stijl. De innovatieve kracht van de groep blijkt uit het feit dat ze begon als tijdschrift met als titel De Stijl. Het eerste exemplaar verscheen in november 1917. Zeven jaar later in 1924 komt er echter een einde aan de samenwerking tussen Theo en Piet. Weer zeven jaar later, in 1931, overlijdt Theo, pas 47 jaar oud.
Ik ben op weg naar Theo van Doesburg. Theo en zijn vrouw Nelly wonen sinds april 1924 aan de rue du Moulin Vert 51, buiten het centrum van Parijs. Ik heb voor mijn teletransportatie een Google Maps screendump gemaakt en afgedrukt om straks voor het pand de verschillen die, 100 jaar Parijse invloed ongetwijfeld hebben te ontdekken. Ongelooflijk om met eigen ogen de transformatie van Parijs te zien. In de geweldige 4-delige BBC documentaire over het Impressionisme van kunst criticus Waldemar Januszczak die ik had bekeken om een beter gevoel te krijgen bij de omgeving waar Piet en later ook Theo woonden, werd me meer dan duidelijk dat niet alleen de kunstwereld op zijn kop stond maar heel Parijs op de schop was gegaan. In opdracht van een heuse Napoleon, de derde, was George Eugene Haussmann zeer voortvarend te werk gegaan met de afronding van ‘zijn’ Boulevard Haussmann in 1927, de Boulevard waar ik op dit moment fiets op mijn cardan aangedreven Brik uit 2015, als finale stuk van de bijna 75 jaar durende transformatie van Parijs. Van een stad waar in 1845 nog vier van de zeven kinderen in hun eerste jaar stierven waren nu, in 1924 de geboortes van nieuwe stromingen in de kunst niet te tellen. Parijs in 1924 was de broodplaats waar menig kunstenaar van betekenis naar toe ging, of in ieder geval naar toe wilde. En dat gold ook voor de reislustige Theo van Doesburg. Ik denk niet dat er veel kunstenaars zijn die in die tijd zoveel kilometers aflegde dan Theo. Gelukkig maar dat het tot 1841 geldende verbod op de aanleg van spoorlijnen was opgeheven en Frankrijk in 50 jaar gezegend was met een volledig Frankrijk omspannend treinnetwerk. Letterlijk en figuurlijk.
Zoals de stoomtram Piet in staat stelde dagelijks met de stoomtram van Laren naar Amsterdam te gaan om daar zijn kopieën en portetten te maken, voorkwam de voltooiing van het Franse spoornetwerk dat Theo met de boot richting Weimar of Wenen moest. De technologische ontwikkelingen waren van grote invloed op de ontwikkeling van met name Theo. Technologische ontwikkelingen in de architectuur, film en communicatie hebben een grotere invloed gehad op het werken leven van Theo dan dat van Piet, denk ik. Maar laat ik Theo zelf vragen naar de invloed van de verschillende ingrediënten in zijn oeuvre van 1917 tot 1924 waarin de breuk met Mondriaan een feit werd.
Klanken van een DADA gedicht komen uit het opstaande raam op de eerste verdieping. Ik vraag me af of dit Theo live is of een opname. Direct voeg ik aan mijn gedachte een vraag toe. Op welke drager zou hij dat dan afspelen. Mijn bezoek aan de tentoonstelling aan Brussel had me de ongelooflijke veelzijdigheid van Theo getoond.
Ik druk op de bel en hoor gestommel op een trap en een vrouwenstem hard ‘Theoooooooo’ roepen. Nelly van Doesburg opent de deur en begroet me met een onvrouwelijk stevige handdruk. ‘Theoooooooooo’ om er aan toe te voegen ‘en ik ben Nelly en jij bent Cor, neem ik aan.’ Voordat ik bevestigend kan antwoorden galmt er een derde maal ‘Theooooooo’ door het huis nu beantwoord met Wiewie. Waarop ik denk ‘ja ja’ en ‘cor cor’
Ik hoor een deur dichtslaan op de eerste verdieping en Theo verschijnt bovenaan de trap. Hij heeft een sigaret tussen de lippen en een glas wijn in de hand.
Theo
Cor! Kom boven.
Zonder na te denken of het volgens de etiquette is, loop ik voor Nelly in een snellere pas dan normaal de lange trap op waar Theo me bovenaan staat op te wachten.
Theo
Dag Moderne Man uit de toekomst. Nelly, moet je dat haar zien. Hebben alle mannen lang haar in 2016?
Ik glimlach en schud de hand van Theo. Nelly is inmiddels ook bovenaan de trap aangekomen en pakt het bijna lege glas wijn uit Theo’s linkerhand en vraagt of ik ook een wijntje wil waarop Theo ook zijn linkerhand toevoegt aan de oneindig lange durende handdruk waarbij Theo me aankijkt met een blik van ongeloof en bewondering.
Cor
Graag.
Theo
Je moet me meenemen naar 2016. Beloof je dat?
Ik vertel hem dat dat helaas niet kan. Ik heb namelijk geen bagagedrager op mijn fiets met cardanaandrijving. Theo lacht met volle borst en gaat me voor in zijn atelier waar hij plaatsneemt in een witte stoel van Gerrit Rietveld.
Even tussendoor. Theo wordt 30 augustus 40 en ik ben 49. Het feit dat hij mij aanspreekt met ‘Cor’ is heel anders dat het formele U dat gisteren veel gepaster leek met Piet. Het bevestigt het veel gelezen idee dat Theo snel vrienden maakt. Ik hoop alleen niet dat het ruzie wordt voordat ik het pand verlaat. Want dat kon Theo blijkbaar, snel vrienden en ruzie maken.
Nelly komt de kamer binnen met twee volle glazen rode wijn en zet ze op het tafeltje tussen Theo en mij in. Ze heft het glas en proost ‘op het bezoek van de Moderne Man uit de Toekomst’. We klinken en lachen. Nelly verlaat de ruimte en zegt in de deuropening ‘je gaat toch wel mee uit eten straks he Cornelis?’
Met een optrekkende linker wenkbrauw knik ik bevestigend. Nelly glimlacht en sluit de deur achter haar.
Theo
Het zit nog beter dan ie er uit ziet, glimlachend gaat Theo zitten.
Ik moet denken aan de foto van de restyling door Gerrit Rietveld van Til Brugman’s kamer waar ik voor het eerst een witte variant van de Rietveld stoel zag. Til deed veel vertaalwerk voor De Stijl en was een goede vriendin van Piet.
Theo
Zo Cor. Je wilde weten hoe en waarom Piet en ik ooit de Stijl zijn begonnen en waarom we onlangs een punt achter onze samenwerking hebben gezet?
Cor
Dat klopt. Maar ik wil graag eerst weten wat je maakte en deed voordat je Piet ontmoette?
Theo
Ik schreef over kunst, schilderde en ontwierp maar mijn ontwikkeling kwam in een stroomversnelling toen ik Piet en later Bart van der Leck ontmoette. Ik was onder de indruk van Bart’s werk en Piet’s Nieuwe Beelding en wilde de boodschap van deze nieuwe kunst uitdragen. Mijn redacteurschap van het tijdschrift De Stijl was daar eigenlijk maar een facet van.
Cor
Waar kwam die drang vandaan?
Theo
Het uitbreken van de Europese oorlog in 1914 betekende voor mij de overwinning van die huichelachtige wereld over de geestelijke, edele wereld. Ik voelde mij door deze alle schoonheid en cultuur vernielende oorlog persoonlijk overwonnen. Ik had teveel vertrouwen gehad in het hogere, het geestelijke in de mens. Ik stond opeens voor de rauwe werkelijkheid. Niet kunst, niet liefde, maar granaten, granaten, granaten. Vlak voor de mobilisatie zei ik alles vaarwel. Mijn idealen, mijn passies, alles. Ik omarmde Kandinsky, wiens werk ik eerder ‘het grootst mogelijke egoïsme in de kunst’ noemde, omarmde de kubisten en de futuristen en begon hun principes op mijn eigen kunst toe te passen. Ik verliet mijn vrouw en zocht contact met vooruitstrevende kunstenaars en zocht en vond een nieuwe vriendenkring.
Cor
In Laren?
Theo
Ja. Bart, Piet en de religieuze filosoof Mathieu Schoenmaekers ontmoette ik daar in 1916. Schoenmaekers had in de periode 1910-1915 een beeldend denken aan de wiskunde ontfutseld, die hij heilzaam vond voor het geestesleven. Het had een enorme invloed op allerlei kunstenaars, inclusief Piet en mijzelf. En Laren leek me een prachtige plek om te wonen en was de plek waar De Stijl ontstond. En een tijd van schrijven en reizen om contacten te leggen en te onderhouden met kunstenaars, museummensen, tentoonstellingsorganisatoren, verzamelaars, potentiele opdrachtgevers en redacteuren, om lezingen te geven en propaganda voor De Stijl als beweging te maken. Een beweging waarbij samenwerking tussen individuen en individuele disciplines zoals architectuur, schilderkunst en beeldhouwkunst door alle leden van De Stijl erg belangrijk werd gevonden.
Cor
En wat wilde jullie daarmee bereiken?
Theo.
De nieuwe kunst die ons voor ogen stond moest een universeel karakter hebben en bijdragen aan een dynamische, geestelijke stimulerende omgeving die de mens ethisch op een hoger niveau brengt.
Cor
En wat betekende dat voor je kunstenaarschap?
Theo
Dat ik die steeds meer in dienst moest stellen in dienst van de beeldende realisatie van die omgeving. Ik moest vooral een mening vormen over de architectuur.
Cor
Waarom juist daar?
Theo
Omdat ik vond dat de vernieuwingen in de architectuur ten opzichte van de beeldende kunsten achter bleven.
Cor
Wat betekende De Stijl voor de architectuur?
Theo
Dat binnen de architectuur elke historische neiging onderdrukt moest worden en dat de elementaire uitdrukkingsmiddelen van de bouwkunst volgens de uitgangspunten van de Nieuwe Beelding ontwikkeld moesten worden. Dat bleek een hele opgave. Met name de strikte arbeidsverdeling op basis van gelijkwaardigheid. Architect, schilder en beeldhouwer moeten samen tot beeldende architectuur komen. Dus zonder overwicht van de een op de ander.
Cor
En wat zette jij in om dat doel te bereiken?
Theo
De toepassing van glas in lood, het kleur geven aan ex-en interieurs en het inzetten van licht als architectonisch element. Deze wisselwerking leidde bij mij tot een dynamischere stijl – het elementarisme – die ik ook ruimtelijk vertaalde, onder andere in het amusementencomplex de Aubette in Staatsburg, een gemeenschappelijk project met Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp.
Cor
Jouw creaties zijn eigenlijk het resultaat van het constant in twijfel trekken en van het botsen van visies en ideeën.
Theo
Klopt. Ze ‘destructiveren’ de normen en fundamenten van het verleden. Zo komt er ruimte voor iets nieuws: vanuit de chaos van het leven, de confrontaties tussen disciplines en de inzichten die de evoluerende wetenschap aanreikt, ontstaat de mogelijkheid van een nieuwe ethische of esthetische orde. Door mijn groeiende belangstelling voor de relativiteitstheorie van Einstein, die ingaat tegen een tijdloze orde in het universum, trok ik het bestaan van een universele harmonie niet in twijfel maar het betekende wel dat die begrepen diende te worden in het licht van het wetenschappelijk overtuigender concept ‘ruimte-tijd’. Daarom verweet ik Piet’s schilderkunst haar klassieke, statische evenwicht.
De wetenschappelijke theorieën betwisten juist dat men toegang zou kunnen hebben – ook niet door intuïtie, zoals Piet beweerde – tot de harmonieuze relaties en de onveranderlijkheid die kenmerkend is voor dit kosmische evenwicht.
Ik brak muren af om samen te werken en Piet sloot zich juist op tussen zijn muren van zijn atelier om zich te verbinden met het geestelijke. Ik verbond me meer direct met mensen en bracht mensen uit verschillende disciplines samen en heb daarbij lak aan grenzen tussen landen. Ondanks dat die nog maar net een wereldoorlog hebben uitgevochten. Rond 1920, drie jaar na oprichting van De Stijl, voelde ik me echt opgesloten in het in de eerste wereldoorlog neutraal gebleven Nederland. En niet alleen in Nederland, ook in de kunsten. Kunst kan wel degelijk de wereld redden maar moet dan wel open staan voor andere sectoren. Ik was nieuwsgierig naar de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van technologie en wetenschap, waaronder de relativiteitstheorie van Einstein.
Cor
Dus het gebruik van de schuine lijn was niet de reden voor de breuk tussen Piet en jou?
Theo
Hahahahaha zeker niet…zeeeeeeker niet. Piet schijnt er zelfs over gezegd te hebben dat het zijn eigen werk ouderwets maakte. Nee de schuine lijn was niet de streep door onze samenwerking.
Cor
Piet’s bloemen dan?
Theo
Mmmmmmm. In eerste instantie had ik daar begrip voor maar later kreeg ik mijn twijfels. Het was niet zuiver. Niet in balans. Ik geloof dat hij in die periode tientallen bloemenwerken maakte en slechts een paar neo-plastische werken. Nee. Veel belangrijker waren onze verschillende visies op de architectuur en het vastklampen van Piet aan zijn eigen theorie die inmiddels door de wetenschap onderuit was gehaald. Ik wil rondkijken en mijn intuïtie volgen in plaats van zoeken naar het constante evenwicht en harmonie. Het moet juist botsen en knallen! Interactiviteit of het samenbrengen van contrasten leidt tot een zowel existentiële als artistieke dynamiek. Ik geloof in wat er op jouw kaartje staat Cor. Nieuwe verbindingen nieuwe toepassingen. Door keer op keer alles te vernietigen dat mij tot bequille kan dienen.
Cor
Bequille?
Theo
Ja uhhh, kruk. Om vervolgens iets nieuws op te bouwen en mijn eigen weg in te slaan. Niet meer alleen maar haaks linksaf een rode, gele of blauwe weg inslaan maar ruimte scheppen voor ‘creaties’ – levensvormen – die aangepast zijn aan de moderne wereld.
Cor
En in die wereld was geen plek meer voor Piet?
Theo
We zijn gewoon uit elkaar gegroeid. Ik wil vooruit. Naar buiten. Ik denk ook dat het moeilijk is om als kunstenaars samen te werken, het individu uit te schakelen en het collectief voorop te zetten.
Cor
Is dat ook de reden dat je ook werk maakte onder de naam I.K. Bonset?
Theo
Ja. Misschien wel. Maar dat is in ieder geval niet de reden voor de breuk want Piet heeft dat nooit geweten.
Nieuwsgierig geworden naar mijn advies voor beide heren? Ik ben morgen weer terug uit Parijs.
One Response to “Mijn nieuwsgierigheid houdt me vandaan in Parijs.”